ŞEMA TERAPİ

Şema Alanları ve Şemalar
Şema terapi, bireyin temel duygusal ihtiyaçları olduğundan ve bu ihtiyaçlar karşılanmadığında psikolojik problemlerin doğabileceğinden bahsetmektedir. Bu ihtiyaçları Karaosmanoğlu (2019):

-sevgi ve aidiyet,

- özgürlük,

- saygı,

- güven,

ana başlıkları altında toplamıştır. Bu başlıklara bağlı on sekiz uyumsuz şema bulunmaktadır. Uyumsuz şemalar; bağlı oldukları ana başlıklarda söz edilen temel ihtiyaçların doğru şekilde karşılanmaması, içinde bulunulan toplumun özellikleri ve mizacımız sonucunda oluşmaktadır.
 Sevgi ve Aidiyet
•    Duygusal Yoksunluk
•    Kusurluluk
•    Sosyal İzolasyon
•    Duyguları Bastırma
Özgürlük
•    Haklılık
•    Yetersiz Özdenetim
•    Onay Arayıcılık
•    Yüksek Standartlar
Saygı
•    Bağımlılık
•    İç İçelik
•    Başarısızlık
•    Boyun Eğicilik
Güven
•    Dayanıksızlık
•    Karamsarlık
•    Kuşkuculuk
•    Terk Edilme
•    Fedakarlık
•    Cezalandırıcılık

Sevgi ve Aidiyet İhtiyacı ve Bu İhtiyaçtan Beslenen Uyumsuz Şemalar
Sevgi alıp verme ve bir gruba ait olma ihtiyacıyla ilgili gruptur. Birey kendini sevilmeye layık görmeyebilir. Gruplara dahil olmakta problemler yaşayabilir. Ayrılıkları normalden daha zor atlatabilirler. Dört farklı şema alanı bulunmaktadır. 

1)    Duygusal Yoksunluk
Bireyin duygusal anlamda bir desteğe ihtiyaç duyduğunda; ihtiyacının karşılanmayacağına dair olan beklentisidir. 3 tür yoksunluk vardır:
- Bakılma yoksunluğu: ilgi, arkadaşlık, sıcaklık eksikliği
- Şefkat-sevgi yoksunluğu: dinleme, ifade etme, duygu paylaşımı eksikliği
- Kollanma korunma yoksunluğu: yönlendirme, rehberlik eksikliği

2)    Kusurluluk
Birey kendini sebepsizce kusurlu, yetersiz, istenmeyen olarak hisseder. Eleştirilere aşırı duyarlıdır. Toplum içinde utangaç ve güvensiz hisseder. Kendisinde kusurlar olduğuna inanır. Bu kusurlar gizli veya açık olabilir. Bencilim, kıskancım gibi cümleler gizli kusurlara örnekken; çirkinim, burnum büyük, girişken değilim gibi cümleler açık kusurlara örnektir. 

3)    Sosyal İzolasyon
Bireyin kendisini herhangi bir grubun ya da topluluğun parçası hissetmemesidir. Kendisini nedensizce farklı hisseder ve bu farklılık nedeniyle dışlanacağını düşünür. 

4)    Duyguları Bastırma
Birey yanlış yapmaktan, kabul görmemekten ve kötü sonuçlardan kaçınmak  için doğal davranışlarını denetim altında tutması gerektiğine inanır. Bu davranışın amacı, güven ve huzur hissini sağlayabilmektir. Öfke, saldırganlık, istekler bastırılır. Adetlere ve alışkanlıklara aşırı dikkat edilir. Her şeyi mantığa dayandırma görülebilir. Aşırı denetimci olabilirler ve bu durum sosyal ilişkileri de olumsuz etkileyebilir. 

Saygı İhtiyacı ve Bu İhtiyaçtan Beslenen Uyumsuz Şemalar
    Bu alan genel anlamda üretkenlik ile ilgilidir. Bireyin çocukluk döneminde yeteneklerinin ve başarılarının desteklenmiş olması çok önemlidir. Bireyin çevresi ve toplum tarafından saygı gördüğünü hissetmeye ihtiyacı vardır. Bu ihtiyacı karşılanmadığında saygı alanına dair uyumsuz şemalar oluşmaktadır. Bu şemaları da şu şekilde açıklamak mümkündür. 
1)    Bağımlılık
Birey başkalarından yardım almadığı takdirde başarılı olamayacağına inanır. Tek başına eylem başlatmada zorluk çekebilir. Günlük işlerini halletmek, özbakımını yapmak, karar vermek; bağımlılık şemasına sahip bireyler için zorlayıcı olabilir. 
2)    İç İçelik
Bir veya birden fazla kişiye -genellikle ebeveynlere- karşı duyulan aşırı bağlılığı ifade etmektedir. Bağlılık duyduğu kişinin desteği olmazsa mutlu olamayacağına hatta yaşayamayacağına dair inançları olabilir. Kişi hem bireysel yaşamda hem de sosyal yaşamda problemler yaşayabilmektedir. 
3)    Başarısızlık
Birey başarıya dair her konuda kendini yetersiz hisseder. Her konuda başarısız olacağına inanır. Sıklıkla kendisini “salak, aptal, beceriksiz, başarısız, yeteneksiz, cahil” gibi sıfatlarla tanımladığı görülebilir. 
4)    Boyun Eğicilik
Birey kontrolü ve denetimi başkasına bırakmak zorunda hissetmektedir. Genellikle istek ve düşüncelerinin başkaları için önemli olmadığına inanır. Karar yetkisini diğer bireylere bırakır. 

Özgürlük İhtiyacı ve Bu İhtiyaçtan Beslenen Uyumsuz Şemalar
    Özgürlük ihtiyacı, sınırları anlama ve sınırlara uyum sağlayabilme becerilerini içermektedir. Sabredebilme, kendine güvenme, yeterli düzeyde disipline sahip olma ve yeterli hissetme; özgürlük ihtiyacı doğru karşılandığında kazanılan becerilere örnektir. Çocukluk döneminde hem sorumlulukların hem de eğlencenin sağlıklı bir denge içerisinde veriliyor olması çok önemlidir. 
1)    Haklılık
Birey koşulsuz şekilde haklı olduğuna inanır. Çevresinden ayrıcalıklı davranılmasını bekler. Bu şemada eşitlik ve adalet ilkeleri de çalışmaz, örtük bir şekilde ayrıcalık beklerler. 
2)    Yetersiz Özdenetim 
Birey kısa vadeli zevklerinden vazgeçememektedir. Dikkat ve sabır isteyen işleri yapmak çok zor veya olanaksızdır. Diyet yapmak, tez yazmak, bağımlılıkları bırakmak gibi davranışlarda çok zorlanırlar. 
3)    Onay Arayıcılık
Birey, başkalarının beğenisini kazanacak davranışları kazanmayı amaçlar. Güzel bir vücuda sahip olmak, iyi bir maaş almak, iyi bir kariyer sahibi olmak; onay arayıcılık şemasına sahip bireylerin amaçlarına örnek verilebilir. 
4)    Yüksek Standartlar
Yüksek standart şemasına sahip bireyler için tek başarı, birinci ve en iyi olmaktır. “Onda varsa bende de olmalı, bende daha iyisi olmalı” mantığı egemendir. Hiçbir zaman tatmin olmadığı söylenebilir. Haz almada, gevşemede, sağlıkta, kendine güvende belirgin bozulmalar görülebilir. 

Güven İhtiyacı ve Bu İhtiyaçtan Beslenen Uyumsuz Şemalar
    Güven alanında uyumsuz şemalar geliştiren bireyler için gereğinden fazla korku duydukları söylenilebilir. Aynı zamanda adalet konusunda hassasiyetlerinin olduğu düşünülür. Bu durum kendisini yanlış yapma ve bencil olma korkusu olarak gösterebilir. Her an bir haksızlıkla karşılaşabileceklerini düşünebilirler ve kendilerini fazla adil olmak için emek harcayabilirler. 
1)    Dayanıksızlık
Her an bir felaket olabileceğini hissederler ve bu felaket karşısında savunmasız kalacaklarına inanırlar. Bu felaketler; tıbbi, adli, ruhsal, ekonomik ya da doğan bir felaket olabilir. Bu şüpheler mantıklı bir nedene dayanmamaktadır. 
2)    Karamsarlık
Bu şemaya sahip bireyler eninde sonunda kötü bir olay olacağına inanırlar. “Çok gülersen çok ağlarsın, gelinliğini giymeden kefenini giydi, tezkeresine on gün kala şehit oldu” gibi cümleler karamsarlığa örnektir. 
3)    Kuşkuculuk
Kuşkuculuk şemasında da bir felaket beklentisi vardır fakat bu sefer diğer insanlar tarafından bir felakete maruz kalacaklarına inanırlar. İnsanların kötü ve nankör olduğuna inanırlar. Herkesten bir kötülük görebileceklerini düşünürler. Aksiliklerde kötü niyet olduğuna inanırlar. “İnsanoğlu çiğ süt emmiştir” atasözünü sıkça kullanırlar. 
4)    Terk Edilme
Yakın ilişki içinde oldukları bireylerin onları eninde sonunda bırakacaklarına inanırlar. Partner ilişkilerinde her an terk edileceklerini düşünürler. Yolunda gitmeyen en ufak problemde akıllarına gelen ilk şey ilişkinin biteceği olur. 
5)    Fedakarlık
Bu şemada kişi, zorlu durumlarda ilk önce kendi haklarından vazgeçer ve diğer bireylerin istek ve ihtiyaçlarını ön planda tutar. Diğer bireylerin sürekli onun yardımına ihtiyacı olduğuna inanır. Bu sebeple onlara yardım eder ve bu sırada kendi ihtiyaçlarını geri plana atmış olur. 
6)    Cezalandırıcılık
Her hatanın bir ceza gerektirdiğine inanır ve bu cezalara karar verirken gerekenden fazla bir ayarda karar vermektedir. Bu ceza yalnızca karşısındaki bireylere yönelik değil; aynı zamanda kendisine karşı da aynı katılıkta cezalandırıcıdır. Affetmeye karşı gönülsüzdür ve affetmeyi düşünmek dahi bireyi öfkelendirebilir.
Şema Eylemleri
Şemalar insanların hayatlarını devam ettirmesi için gerekli yapılardır. Bu sebeple işlevsel olan şemaların varlığını sürdüren davranışlar bulunur. Uyum bozucu sonuçlara sahip olan şemalardan herhangi birisinin doğruluğu sorgulandığında tüm sistem etkilenir. Bu sebeple şemanın doğruluğunu tehdit eden durumlarda, şema kendisini korumak için çeşitli eylemlerde bulunur. Bu eylemler: Teslim Olmak, Kaçınmak, Aşırı Telafi Etmek. Bu başa çıkma tepkileri genellikle bilinçdışıdır. Bu eylemler daha sonrasında şemayı güçlendiren uyum bozucu başa çıkma yöntemleri haline gelirler. Şema başa çıkma biçimleri, yaşanılan sorunla etkin bir şekilde baş etmeyi sağlayan işlevsel başa çıkma tepkilerini yansıtmamaktadır. Aksine bu başa çıkma tepkileri, sorunlara çözüm üretmekten öte, yardım alma önündeki bir engel olarak tanımlanmakta ve şema terapi modeli açısından uyum bozucu başa çıkma davranışları olarak değerlendirilmektedir (Rafaeli, Bernstein ve Young, 2011).  Şema başa çıkma biçimleri, yaşanılan sorunla etkin bir şekilde baş etmeyi sağlayan işlevsel başa çıkma tepkilerini yansıtmamaktadır. Aksine bu başa çıkma tepkileri, sorunlara çözüm üretmekten öte, yardım alma önündeki bir engel olarak tanımlanmakta ve şema terapi modeli açısından uyum bozucu başa çıkma davranışları olarak değerlendirilmektedir (Rafaeli, Bernstein ve Young, 2011).
Şema Teslimi
Şema tesliminde birey, şemayı kabul edip ona uygun davranır. Kişi şemalarına boyun eğer ve onları onaylayan bir biçimde hareket etmektedir. Şemaları sürekli kılan düşünsel ve davranışsal stratejileri kullanır (Young ve Klosko, 2021).  Şemanın gerçekliğini kabul ederek duygusal acı yaşarlar ve şemayı onaylayan şekilde hareket ederler. Bireyler yaptıklarının bilincinde değillerdir ve çocukluk dönemindeki deneyimlerine dayanarak şemalarına göre hareket ederler. Erken dönemde oluşan şemalarla bireyler, yetişkinlik döneminde de aynı davranış örüntülerini tekrarlar (Rafaeli vd., 2011; Young vd., 2003). Örnek olarak kusurluluk şeması içerisinde birey, kendisine gelen eleştirilere katlanabilmesini sağlar. Kişinin eleştiri alması, kusurlu olduğuna dair inancını pekiştirir. Terk edilme şemasında ise; partner olarak güvenilmez olarak nitelendirdiği birini bulur, bu kişi günün birinde kendisini terk edebilecek biridir. Böylece, kişi uyumsuz şemasını korumaya ve şemalarıyla yaşamaya devam eder.
Şema Kaçınması
Şema kaçınmasında birey, şemanın sebep olduğu duygulardan ve şemanın tetikleneceği durumlardan kaçmasıdır. Burada şemanın aktive olacağı kişi, olay, ortam ve yaşantılardan kaçınma görülmektedir.  Şemanın varlığından haberdar olmayarak, yok sayarak, şema hakkında konuşmayarak, şemayı hissetmekten kaçınarak hareket ederler. Bu baş etme biçimini kullanan bireylerde aşırı yemek yeme, rastgele cinsel birliktelikler, fazla madde- alkol kullanımı, işkoliklik gibi durumlar görülür. Birçok birey incinebileceği tüm yaşam alanlarından kaçınır, uzak dururlar aynı zamanda terapiyi de kabul etmeyerek uzak dururlar (Young vd., 2003). Örnek olarak başarısızlık şeması olan bireylerde, yapacağı işlerdeki zorluklar nedeniyle o işi yapmamak için kaçınır. Çünkü yapacağı işin kötü olarak değerlendirileceğini düşünür ve o işi yapmaktan kaçınır. 

Şema Telafisi
Şema telafisinde birey, şemanın tam tersi yönünde hareket etmektedir. Şemadan beklenilenlerin tam tersi şeklinde ortaya çıkar.  Şema telafisi şemayı tetikleyen uyarıcılara karşı bir tepki geliştirmekle karakterizedir. Saldırganlık, düşmanlık, güç, manipülasyon, aşırı kendine güven, statü arama, istismar, pasif-agresif başkaldırma ve aşırı düzenlilik gibi davranışları içerdiği söylenebilir (Alevsaçanlar, 2015; Young, 1994). Terk edilmemek için terk etmek, eleştirilmemek için sürekli eleştirmek şema telafisine örnek olarak gösterilebilir (Caner, 2009). Örnek olarak çocukken boyun eğici olan birey yetişkinlikte herkese karşı gelen tutum bir tutum sergiler. Duygusal yoksunluk şeması içerisinde birey, çocukken ihmal edildiği için yetişkin hayatında görünür olmak için daha abartılı davranışlar sergileyebilir. Bu da duygusal yoksunluğun aşırı telafisi olarak adlandırılır. 

Kaynakça
Akbaş, BÇ. (2020). Obsesif-Kompulsif Bozuklukta Erken Dönem Uyum Bozucu Şemalar. J Cogn Behav Psychother Res 2020
Bayoğlu F. (2020). Şema Başa Çıkma Biçimleri Ölçeği Türkçe Formunun Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi. Volume:16
Öcal P., Bingöl T. (2022). Okullarda Yürütülen Erken Dönem Uyumsuz Şema Odaklı Çalışmalar Üzerine Bir Derleme. Journal of Sustainable Educational Studies (JSES), (Ö1), 145-156; 2022
https://www.psikonet.com/sema-eylemleri_nedir-158.html